استفاده از رنگ های گیاهی در صنعت فرش

مواد رنگزای طبیعی از رنگینه هایی با ماندگاری و ثبات عالی و متوسط با ریشه ی گیاهی یا حیوانی هستند و در رنگرزی سنتی استفاده میشوند. در رنگرزی با مواد طبیعی هیچ محدودیتی وجود ندارد و استفاده از رنگ های طبیعی کیفیتی دوچندان با ثبات رنگ طولانی مدت را به همراه خواهد داشت.

در میان مواد رنگزای طبیعی برای رنگرزی فرش میتوان از روناس، اسپرک، نیل، گل بابونه، برگ انگور عسگری، چغندر، پوست پیاز، برگ درخت توت، وسمه، گل رنگ، گل جعفری، برگ انجیر، پوست انار، بلوط، پوست گردو، هلیله، سماق، زعفران، جا شیر نام برد که هر کدام رنگ مختص سبه خود یا چند رنگ را دارند.

امروزه در صنعت قالی و فرش سه رنگ اصلی وجود دارد: آبی، قرمز و زرد و سایر رنگ ها ترکیب نسبت های مختلف از این سه رنگ هستند.

تجربه و تحقیقات ثابت کرده است که استفاده از رنگ های طبیعی در تولید فرش بسیار بهتر از رنگ های شیمیایی است و نه تنها کیفیت، جذابیت و ثبات رنگ فرش بیشتر خواهد بود بلکه ضررهای ناشی از رنگ های شیمیایی(مانند حساسیت های پوستی و تنفسی) نیز در استفاده از فرش به حداقل خواهد رسید.

استفاده از رنگ های طبیعی در کنارهم ملایم بوده و هماهنگی خاصی را به طرح و رنگ فرش می بخشند.

رنگ های طبیعی به مرور زمان ثبات و درخشندگی می یابند اما رنگ های شیمیایی به مرور زمان یا در اثر آفتاب خوردگی دچار رنگ پریدگی میشوند.

استفاده از مواد طبیعی طیف وسیعی از رنگ ها را در اختیار میگذارد در صورتی که صدها ترکیب از مواد رنگی شیمیایی قادر به ساخت چنین رنگ هایی نخواهد بود. برای مثال میتوان گفت كه نور آفتاب از قرمز روناس نه تنها رنگ قرمز، بلكه رنگ زرد و آبی نیز ساطح میكند. همین موضوع در مورد آبی نیل و زرد پیاز صادق است. آبی نیل، حاوی عنصر قرمز و عنصر كوچكی از زرد است. زرد پیاز حاوی قرمز و مقدار اندكی آبی است.

رنگ های تهیه شده در تولید فرش از گیاهان زیر تهیه میشوند:

 - رنگ سرمه‌اي با امتزاج نيل با آب تهيه مي‌شده است.
 - رنگ مشكي از جوشاندن پوست انار و مخلوط كردن با زاج سياه و نيل به دست مي‌آمده است.
 - رنگ سبز پسته‌اي از جوشاندن برگ درختان بيد و سيب و زاج سفيد فراهم مي‌شده است.
 - سبز سير از جوشاندن برگ درخت جاز و اسفرك با مقداري زاج تهيه مي‌شده است.
 - رنگ بخور را با امتزاج خاكستر يك نوع گياه با پيشاب گاور نر مي‌ساخته‌اند.
 - زرد نخودي از پشم شتر به صورت طبيعي استفاده مي‌شده است.
 - زرد ليمويي از جوشاندن برگ گَندَل با مخلوط زاج تهيه مي‌شده است.
 - رنگ نارنجي يا زرد طلايي را با جوشاندن برگ گَندَل و رناس و افزودن زردچوبه و پوست انار، با مقداري زاج و پيشاب گاو نر تهيه مي‌كرده‌اند.
 - رنگ سرخ را از جوشاندن خاكستر چوب رناس با زاج سفيد به اضافه آب غوره، پيشاب گاو نر تهيه مي‌كردند.
 - رنگ نارنجي كه بيشتر مورد علاقه بختياري هاست از خاكستر يك نوع گياه در كوهستانهاي بختياري و امتزاج با پيشاب گاو نر تهيه مي‌شده است.

گیاهان زیر گیاهانی هستند که از آنها برای رنگرزی فرش استفاده میشود:

وسمه: کشت این گیاه توسط انسان دارای قدمت زیادی‌است. به دلیل داشتن زندگانه‌ای آبی و بنفش از عصاره گیاهی آن برای رنگرزی استفاده می‌کنند.

روناس: ماده رنگزای روناس ترکیبی‌است به نام آلیزارین که در ریشه آن قرار گرفته‌است. با کم و زیاد کردن درصد دندانه و نوع آن، از این ماده شیدهای قرمز به دست می‌آید.

تمشک: این گیاه بیشتر در مناطق مرطوب و شمال ایران می‌روید و مصرف خوراکی دارد و جوانه‌های گیاه قسمت رنگ زای آن محسوب می‌شوند و در فصل بهار جمع‌آوری می‌گردد و از آن رنگ خاکستری تیره حاصل می‌گردد.

قرمز دانه: بهترین ماده رنگزایی که از حشره‌ای به همین نام تهیه می‌شود. این حشره اغلب بر روی درختان بلوط، سرو، کاج و کاکتوس زندگی می‌کنند. در آسیا، اروپا، آفریقا و آمریکای جنوبی فراوان است. قرمز دانه را خشک کرده و به صورت پودر در آب و اسیدهای معدنی حل می‌کنند. حاصل، رنگ قرمز خوبی‌است که اگر به جای اسید از ماده‌ای قلیایی استفاده شود رنگ بنفش به دست می‌آید و از ترکیب با رنگ‌های گیاهی، انواع شیدهای رنگی تولید می‌کند. معروفترین قرمز دانه‌ها؛ قرمز دانه نپال و کاسیل (مکزیک) است. نام علمی این رنگ اسید کار منیک است. انواع قرمز دانه عباتند از: قرمز دانه هندی، لهستانی، مکزیکی، ارمنی، کرم ورمیلو. برای دندانه قرمز دانه از آب زرشک، قارا و آب انگور استفاده می‌کنند.

اسپرک (ورث): گیاهی‌است که در تمام نقاط ایران یافت می‌شود. با رنگینه آن انواع رنگ‌های زرد به دست می‌آید مثل طلایی، زرد، زرد طلایی، زرد کدر و شفاف

نیل: ایندیگو یا نیل، برای تهیه شیدهای آبی تا سرمه‌ای استفاده می‌شود. گاهی نیل را در جاشیر، همراه با دندانه می‌جوشانند و رنگ سبز می‌گیرند و با افزودن روناس به آ ن رنگ بنفش می‌سازند. از وسمه نیز رنگ آبی به دست می‌آید.

مازو: از مازو در صنعت چرم‌سازی، مرکب سازی، رنگرزی و نیز پزشکی برای درمان سوختگی‌ها بهره می‌برند. مازوها انواع و رنگ‌های گوناگونی دارند. بهترین مازوها از برخی گونه‌های بلوط مانند Pedunculate Oak به دست می‌آید.

سرخس وحشی: این گیاه بیشتر در مناطق مرطوب و شمال ایران می‌روید و ماده رنگ زایی آن در سر شاخه‌های گیاه یافت می‌شود و از آن رنگ سبز متمایل به زرد و خاکستری به دست می‌آید (رنگ سبز مایل به زرد با رعایت نسبت مواد دندانه بستگی خواهد داشت.)

پیاز: گیاهی یک ساله که مصرف خوراکی دارد و قسمت رنگ زای آن در پوست نازک یافت می‌شود و از آن رنگ‌های مسی، نارنجی و پوست پیازی حاصل می‌گردد.

پوست انار: مانند اسپرک رنگ زرد تولید می‌کند ولی ثبات آن را ندارد. از گل زعفران، برگ مو (در اراک و مناطق مرکزی ایران)، جاشیر (در فارس) و گندل (در لرستان و کردستان و دیگر مناطق غربی ایران) نیز رنگ زرد و نارنجی به دست می‌آید.

پوست گردو: ماده رنگزای موجود در پوست گردو ترکیبی‌است به نام جاگلون که با آن انواع شیدهای قهوه‌ای روشن تا مشکی و خاکستری را می‌توان ایجاد نمود. تنوع این رنگ‌ها بستگی به استفاده از دندانه‌ها و مواد کمکی افزوده شده دارد. از گیاه سماق نیز برای تهیه رنگ‌های قهوه‌ای استفاده زیادی می‌شود.

جفت: جفت پوسته بین مغز و پوست میوه بلوط است که از آن رنگ بژ به دست می‌آید.

توت: درخت توت در مناطق معتدل و گرم می‌روید که میوه آن مصرف خوراکی دارد و برگ‌های آن ماده رنگ زایی دارد و میزان رنگ دهی آن کم است و از آن رنگ سبز مغز پسته‌ای حاصل می‌گردد.